Categorie: JAZZ, MUZIEK
Maandag 15 Februari 2010 at 12:51 pm
Overrompelende Jazzgitarist Pat Metheny centraal in zijn eigen universum
Door Francis Broekhuijsen met foto's van Hans Speekenbrink.
Naar aanleiding van zijn onlangs uitgebrachte c.d. Orchestrion, toert Pat Metheny uitgebreid door Europa om drie keer Nederland aan te doen. Donderdag 11 februari stond hij met zijn gelijknamige solo project in het Concertgebouw te Amsterdam. Een bijzonder en ambitieus project. Tijdens dit optreden staat Pat Metheny ruim anderhalf uur alleen op het toneel omgeven door tientallen instrumenten die, als door een wonder, zijn uiterst complexe composities ten gehore zullen brengen. Geen enkele muzikant, behalve Metheny zelf, is er te zien. Toch spelen de instrumenten als door een onzichtbare hand. Dit is Orchestrion.
Pat Metheny, vooral bij het grote publiek bekend door zijn hit met David Bowie ‘This is not America', is een zeer getalenteerd jazz gitarist en constant opzoek naar vernieuwingen. Zowel in zijn spel, klankkleur als in zijn benadering van zijn instrument en de mogelijkheden hiermee. Orchestrion is een logisch gevolg van zijn nimmer aflatende zoektocht. Hij heeft gespeeld met de grote namen uit de jazz wereld zoals Chick Corea, Jaco Pastorius en Ornette Coleman en toerde over de wereld met zijn Pat Metheny Group. Nu dus solo in het Concertgebouw.
Als kleine jongen', zo is er te lezen op zijn website, ging hij regelmatig op vakantie naar zijn opa. In de kelder stond een waardevol instrument, een pianola. Een piano, die aangestuurd door papieren rollen en luchtdruk, zelfstandig kon spelen. Als kind was hij gefascineerd door dit instrument. Deze indruk heeft door zijn hele muzikale loopbaan een belangrijke plek ingenomen. Hij heeft de traditie van deze instrumenten bestudeerd en kwam zo ook uit bij het Orchestrion. Een zelfstandig spelend apparaat met orgelpijpen en trommels, denk aan een draaiorgel,dat een heel orkest kon nabootsen. Hij vroeg zich af wat er zou gebeuren als je de potentie van zulk instrumentarium zou toepassen op de kennis van nu.
Samplen is al mogelijk en eerder speelde Metheny over lagen van zelf opgenomen gitaarpartijen zoals in Electric Counter Point van Steve Reich maar nog nooit had hij de mogelijkheden onderzocht van een live spelend, zelf aangestuurd orkest.
Als ik het Concertgebouw inloop heerst er een opgewonden spanning. Iedereen is benieuwd naar dit bijzondere optreden. Mensen vergapen zich aan het wonderlijk instrumentarium dat in een halve cirkel is opgesteld op het toneel. Sommige instrumenten herken ik, andere niet. Er staan marimba's, een vleugel, conga's uiteraard gitaren. Maar aan beide zijden van het toneel staan vier metalen dunne rechthoeken waar, per rechthoek een snaar op gespannen is. Onder de snaar een schuifmechanisme en een motortje met vier plectrums. Elk apparaat met een eigen snaar met een andere dikte en dus een andere toonsoort. Op het achtertoneel staan verschillende stellages met in elke stellage afzonderlijk een snaredrum, toms, bass-drums en bekkens. Allen hangen ze aan kettingen en is er op elke trommel en bekken een mechanisme geplaatst met een stokje eraan. Echt zoals wij het kennen van een draaiorgel. Ook hangt er een gitaar en een basgitaar, ook verbonden aan eenzelfde mechanisme.
Aan beide achterzijden staan kasten met medicijn flessen of flessen zoals je die uit westerns kent. Met een oortje eraan. In elke fles zit een beetje vloeistof, in de ene meer dan in de andere en aan de hals verbonden, per fles, een tuinslang. Lucht blaast erdoor en je krijgt geluid. Per fles een andere toon. Belletjes, shakers, triangel en percussie instrumenten, alles hangt los in een stellage. Overal hamertjes erbij. Het lijkt wel alsof er een professor bezig is geweest om elk instrument te ontleden op zijn naakte essentie. Een technicus loopt over het toneel en prikt hier en daar nog een paar snoeren in en legt zo de laatste hand aan de opstelling. 
Wij wachten op wat komen gaat. Na ruim twintig minuten klinkt er een stem die is ons ervan op de hoogte brengt dat het concert later zal beginnen, want Pat Metheny heeft bij het reizen vanuit Engeland naar Nederland door weersomstandigheden een vertraging van zes uur opgelopen. Iedereen lacht de eerste spanning weg. Moeten wij nu ook nog zes uur wachten? Maar dan dooft het licht en komt hij opgelopen, neemt het ovationele applaus in ontvangst en krijgt een akoestische gitaar aangereikt. Hij gaat zitten en speelt ‘Make Peace' het nummer wat hij heeft gecomponeerd samen met Brad Mehldau, ‘The Honorary Dutchman zoals Metheny hem later zal noemen. Aangezien Mehldau getrouwd is met de Nederlands Jazz zangeres Fleurine. Rustig, ingetogen en met zijn specifieke Metheny toonzetting tovert hij met dit eerste nummer een landschap, wijds en vol hoop.
Na dit nummer komt de technicus oplopen met een wel heel bijzondere gitaar. Het is de Picasso. Een 42-snarige harpgitaar. Speciaal voor hem gebouwd en ontwikkeld. Kris kras lopen er snaren over deze gitaar. Uit de body steken twee lange halzen en een korte. Het klinkt als een waterval van harp, mandoline en sitar. Met de ene hand speelt hij de baslijn met de andere tokkelt hij over de andere snaren. Hij speelt ‘Sound of Water' van het Metheny Mehldau Quartet. Een sferische Oosters klinkende compositie. Het is prachtig om hem aan het werk te zien. Geconcentreerd en schijnbaar moeiteloos tovert hij de prachtigste klanken uit zijn instrument. Alleen en verlicht door een enkele spot, omgeven door zijn zwijgende instrumenten. Hier is een groot muzikant aan het werk. Het lijkt alsof hij gewoon in zijn studeerkamer of de kelder van zijn opa een beetje voor zich uit zit te spelen.
De tijd stil zettend.
Hij krijgt een andere gitaar aangereikt en speelt virtuoos, schijnbaar uit de losse pols, een atonaal klinkende compositie. Met een onopvallend gebaar van zijn voet, alsof hij een effectenpedaal aanzet klinkt er opeens, in het donker, het tikken op een bekken. In de maat. Een onzichtbare drummer in een jazzclub. Zonder enige moeite speelt het bekken mee met de ingewikkelde compositie van Metheny. Een ledlampje gaat aan en uit op het ritme van het tikken. Orchestrion is begonnen.
Met een resolute tik van Metheny op het pedaal stopt de drummer. Dan net zo plotseling begint het hele instrumentarium te spelen. Als luisteraar kom je ogen en oren te kort. Alles beweegt en speelt. De marimbahamers kloppen, de vleugel speelt, de conga roffelt, de bekkens klinken, de drums bewegen terwijl ze worden geslagen door de stokjes, de flessen laten hun melancholische klanken blazen. Als geesten in de kast. Op het voortoneel flitsen de schuiven, over de met snaren bespannen metalen rechthoeken, terwijl motortjes draaien en de plectrums de snaren aanslaan. Hier is een robotorkest aan het spelen. Pat Metheny staat ervoor en speelt als een doctor Frankenstein zijn eigen creatie leven in. Het is fascinerend en overweldigend om mee te maken. Je ziet de instrumenten spelen en je weet dat het volledig aangestuurd wordt door electro- magneten, schakelaars, perslucht en motortjes, maar toch, het lijkt alsof er mensen staan te spelen en te swingen. Ledlampjes gaan aan en uit op de maat van de muziek en het lijkt alsof het instrument en zijn bespeler naar je knipoogt. Je ziet de artiesten terwijl ze er niet zijn. Zo levendig en zo menselijk klinkt het. Als het nummer is afgelopen. Dankt hij het publiek en keert zich dan naar zijn instrumenten en als een echte dirigent laat hij zijn instrumenten het applaus in ontvangst nemen. Achter elkaar speelt hij en het Orchestrion de vijf composities van zijn gelijknamige c.d.
Je zou, door het overweldigende geluid en de complexiteit van de composities het gevoel kunnen hebben dat alles voorgeprogrammeerd is en dat je naar een monsterlijke, uit de kluiten gewassen draaiorgel zit te kijken. Er is door het voortdurende tempo soms weinig ruimte voor bezinning. Maar terwijl het instrumentarium op volle toeren draait, soms moordend strak, soms romantisch rommelig, vergeet je bijna de virtuositeit van de ster van de avond, zo gaat hij op in zijn ensemble. Soms haalt het Orchestrion hem in, soms speelt hij hen voorbij. De menselijke maat is wel degelijk aanwezig.
En dat is het bijzondere aan dit project. Het is meer dan alleen een kunstje met zelf spelende instrumenten. Hier is niet alleen een top muzikant bezig, hier zie je een kunstenaar aan het werk. Het concept van een orkest ontleedt, dat gaandeweg meer en meer een eigen ziel krijgt. Via elk instrument een ander deel van de ziel van de orkestleider. De kleine jongen volwassen geworden en centraal in zijn eigen universum. Soms lijkt het alsof Metheny overrompeld en verrast wordt door zijn eigen orkest. Terwijl hij de meester is die zijn creatie aanstuurt.
Als hij later via geïmproviseerde stukken ons het principe wil duidelijk maken van hoe het werkt, zijn gitaar is aangesloten op elk instrument en laag op laag bouwt hij zijn compositie op, krijg ik, ondanks dat hij het zichtbaar maakt, steeds meer het gevoel dat ik juist niet snap hoe het werkt. Hij laat je een kijkje nemen in zijn hoofd maar vergroot daarmee alleen het mysterie. En gek genoeg hoef je het ook niet te snappen. Want wat Pat Metheny weet te bewerkstelligen tijdens dit concert is een overrompelende totaal ervaring waarin je volledig meegenomen wordt door de pracht van zijn muziek en de beelden die hij daarmee weet op te roepen. De instrumenten met hun onzichtbare bespelers dragen hier niet alleen in klank, maar ook met hun ontmantelde fysiek, beeldend toe bij. Alsof hij niet alleen is, maar omringd door de grote geesten uit de jazzwereld, die hem en ons meevoeren naar het landschap van zijn jeugd.
Reageer hieronder
Eén reactie
